از قوانین ناکافی تا معضل زباله‌گردی
زباله و پسماند، یکی از موضوعاتی است که طی چند سال اخیر از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفته و گزارش‌های متعددی نیز درباره آن در رسانه‌ها منتشر شده است.
تفکیک زباله‌ها، سیستم جمع‌آوری زباله‌ها، سیستم‌های برون‌سپاری، مافیای زباله، کودکان زباله‌گرد و... هر یک موضوعاتی چالش‌برانگیز در این حوزه به شمار می‌روند. اما امروز با توجه به نزدیک شدن به تعطیلات نوروز و سال جدید، موضوع پسماندها و داستان تکراری زباله‌گردها را در این ایام از نگاه کارشناسان و دست‌اندرکاران مورد بررسی قرار دادیم.
از این رو، میزان تولید زباله در پایتخت در ایام نوروز، برخورد مردم با موضوع پسماند و راهکارهای اجرایی در این زمینه را مورد نقد و بررسی قرار داده است:
پسماند، شرایط نوروز و قوانین
حسین حیدریان، معاون پردازش و دفع سازمان مدیریت پسماند: سازمان مدیریت پسماند به دلیل ماهیت خدماتی خود و لزوم حضور همیشگی در این حوزه، خلاف بسیاری از موقعیت‌های شغلی ایام نوروز را مانند سایر ایام سال به ارائه خدمت به هموطنان می‌پردازد.
در ایام نوروز نیز نیروهای ما در سطح شهرها با ابزارهای موجود به ساماندهی وضعیت پسماندها در شهر می‌پردازند؛ البته تهران برعکس بسیاری از شهرهای مهمان‌پذیر کشور، در ایام نوروز خلوت‌تر از روزهای دیگر سال است و از این جهت حتی حجم پسماندهای شهر به نصف هم کاهش پیدا کند. میزان تولید زباله در شهر تهران در اسفند به روزانه ۶۰۰۰ تن می‌رسد اما این میزان در ایام نوروز به ۳۰۰۰ تا ۳۵۰۰ تن کاهش می‌یابد که طبیعتا حجم کار را بسیار کم می‌کند.
جمع‌آوری پسماند یک شغل رسمی است
یکی از ابزارهای مدیریت پسماند در کشور جمع‌آوری و تفکیک این پسماندها از طریق پیمانکاران طرف قرارداد با سازمان است. درخواست این همکاری به صورت رسمی و عمومی اعلام می‌شود و با توجه به شرایط شرکت‌های پیمانکاری به آنها واگذار می‌شود. در مقابل شرکت پیمانکاری نیز با استخدام نیروی کار و در اختیار قرار دادن تجهیزات مورد نیاز اقدام به تفکیک زباله‌ها از مبدأ می‌کند. این قراردادها جنبه رسمی و قانونی دارد و در صورت تخطی پیمانکار با او برخورد قانونی خواهد شد؛ بنابراین به این صورت نیست که تصور کنیم این تفکیک پسماندها توسط زباله‌گردها به شکل غیرقانونی انجام می‌شود؛ البته امکان دارد زباله‌گردها نیز با استفاده از خلأهای نظارتی به این کار بپردازند اما این کار از سوی شهرداری به صورت قانونی و رسمی انجام می‌شود.
استفاده از کودکان ممنوع است
نکته دیگری که در این زمینه می‌توان به آن اشاره کرد بحث مربوط به استفاده از کودکان برای زباله‌گردی است. همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد پیمانکاری تفکیک پسماندها بر‌اساس قرارداد قانونی به پیمانکاران واگذار می‌شود و این قرارداد برمبنای دستورالعمل‌های مشخص کاری است.
یکی از شرایط این قراردادها نیز موضوع بکارگیری کودکان است که پیمانکاران از این کار منع شده‌اند؛ البته گزارش‌هایی مبنی‌بر مشاهده این کودکان در سطح شهر و جمع‌آوری زباله وجود دارد. اگر بکارگیری این کودکان از سوی پیمانکاران محرز شود، بدون شک با خاطیان برخورد می‌شود.
کم و زیاد زباله در ساماندهی تاثیر ندارد
نکته دیگری که درباره مدیریت پسماندهای خانگی مورد توجه مردم است، نحوه ساماندهی این کار است. همان‌طور که عنوان شد، در ایام نوروز میزان پسماند تهران حتی به نصف می‌رسد اما با کاهش میزان زباله و پسماند در ایام نوروز نیز نمی‌توان توقع داشت مدیریت پسماند نیز به همان نسبت بهبود پیدا کند زیرا مشکلات ما در این حوزه بیش از آنکه مربوط به حجم زباله‌ها باشد، به دلیل تفکیک نادرست و ناکامل زباله‌ها از مبدأ است که رفع این مشکل بیش و پیش از همه نیاز به برنامه‌ریزی، آموزش و اطلاع‌رسانی دارد. جدا از مباحث مربوط به شیوه اجرایی تفکیک زباله و لزوم افزایش نیرو و تجهیزات برای این کار، ما همچنان در این زمینه با استانداردهای مطلوب جهانی فاصله زیادی داریم. درباره میزان بازیافت در کشور اطلاعات و آمار رسمی دقیقی در دسترس نیست اما برآوردها نشان می‌دهد این میزان در کلانشهرها در بازیافت زباله‌های خشک حدود ۲۰ درصد است. همچنین به نظر می‌رسد در کلانشهرها این آمار در زمینه زباله‌های تر و آلی با توجه به در نظر گرفتن محدودیت‌های تولید انرژی از پسماند حدود ۲۰ درصد است. اما آمار کلی در این زمینه نشان می‌دهد آمار دفن مستقیم در این زمینه در کل
کشور حدود ۸۰ درصد است. آنچه درباره تفکیک و بازیافت زباله‌ها در کشورهای پیشرفته مورد تاکید است، آموزش و آگاه‌سازی جامعه است که باید ما نیز توجه ویژه‌ای بر این موضوع در حوزه‌های مختلفی مثل صدا و سیما، فضای مجازی و آموزش‌های چهره‌به‌چهره داشته باشیم.
موضوع فقط تفکیک نیست
باید در مباحث فرهنگ‌سازی به این سمت حرکت کنیم که افراد جامعه زباله کمتری تولید کنند.
این فرهنگ‌سازی می‌تواند از کاهش استفاده از کیسه‌های پلاستیکی در بازار میوه و تره‌بار تا استفاده کمتر از ظروف یکبار مصرف باشد.
جدا از این موارد باید در مباحث حقوقی نیز درباره تفکیک زباله‌ها بررسی‌های بیشتری انجام دهیم زیرا در کشورهای پیشرفته تفکیک نادرست زباله‌ها نوعی تعرض به حقوق سایر مردم و عاملی برای آلودگی محیط‌زیست تلقی می‌شود و احکام قضایی نیز درباره آن وجود دارد.
در هر حال آنچه در زمینه مدیریت پسماند در ایام نوروز در شهر تهران می‌توان گفت این است که نیروهای ما در این ایام نیز مانند اوقات دیگر سال به ارائه خدمت می‌پردازند و مشکلی از این بابت نداریم، ضمن اینکه در سال آینده طرح‌های متعددی مانند کیوسک‌های جمع‌آوری پسماندهای قابل بازیافت و همین‌طور حرکت به سوی ایجاد فروشگاه‌های پسماند صفر است و امیدواریم از این طریق بتوانیم به‌تدریج قابلیت تفکیک و بازیافت زباله را به حد استانداردهای مورد نظر برسانیم و در کاهش آلودگی محیط‌زیست بهتر ایفای نقش کنیم.
مدیریت تولید زباله به قانون‌گذاری نیاز دارد
مجید نوربخش، کارشناس حوزه پسماند و معاون پیشین امور مناطق سازمان پسماند: پسماند، تفکیک زباله و فرآیندهای مربوط به بازیافت، پس از دوران پرفشار روزهای اسفند، در فروردین به آرامش نسبی می‌رسد و با توجه به خلوت شدن شهر تهران، میزان زباله‌ها به‌شدت کاهش می‌یابد. در سطح شهر نیز وضعیت تقریبا به همین شکل است و در این ایام با کاهش قابل توجه زباله‌های شهری روبه‌رو هستیم؛ البته همان‌طور که می‌دانید مهم‌ترین مسئله در حوزه پسماندها در شهرهای بزرگی مانند تهران حجم زباله‌ها نیست و بیش از آن دغدغه تفکیک زباله‌ها است که می‌تواند در این زمینه مشکل‌ساز باشد و مردم باید اصول آن را در مبادی رعایت کنند.
هرچه به سمت افزایش کیوسک دریافت و طرح‌هایی از این دست پیش برویم، تا مردم رعایت نکنند به نتیجه مطلوب نخواهیم رسید اما اگر این موضوع به‌خوبی توسط مردم رعایت شود، در حوزه جمع‌آوری و ساماندهی بسیاری از دغدغه‌ها را نخواهیم داشت. وقتی در مخزن زباله‌های شهری، زباله خشک ارزشمند وجود نداشته باشد، مباحثی مانند زباله‌دزدی و کودکان زباله‌گرد هم نخواهیم داشت.
تولید زباله در صنایع کاهش یابد
اگرچه در اظهارنظرهای عامیانه، گاهی با این دیدگاه مواجه می‌شویم که سرانه تولید زباله ایرانیان زیاد است اما حقیقت این است که این میزان چندان هم بالا نیست اما آنچه باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد صنایع بسته‌بندی ما است که ایراد دارد زیرا در قوانین ما برای تولیدکنندگان، مسئولیتی در قبال تولید زباله در نظر گرفته نشده است. برای مثال، تولیدکنندگان نوشابه یا آب معدنی در کشور، در قبال ظروف پت آن، که جزو پسماندهای بازیافتی محسوب می‌شوند، هیچ مسئولیتی ندارند؛ البته این موضوع محدود به همین موارد نمی‌شود و در صنایع بسته‌بندی سبزیجات نیز با همین مشکل مواجه هستیم، در حالی که در سایر کشورها به این شکل نیست و قانون مسئولیت صنایع را در برابر تولید زباله به روشنی بیان کرده است. همچنین در این کشورها، به جای ظروف پلاستیکی که ماندگاری بالا در طبیعت دارند، از ظروف کاغذی، زیست‌تخریب‌پذیر و قابل کمپوست استفاده می‌شود اما در کشور ما چنین رویکردی وجود ندارد. این موضوع با مسئولیت‌های اجتماعی که صنایع آن را به شکل داوطلبانه انجام می‌دهند تفاوت دارد و جزو وظایف قانونی آنهاست. در هر حال اگر تولید زباله‌ها و در ر‌أس آنها زباله‌های
پلاستیکی در مبادی تولید به شکل کنترل شده صورت گیرد، مصرف‌کنندگان نیز زباله کمتری را تولید می‌کنند. اگر قانون‌های موثری در این زمینه وضع شود و تولید زباله همراه با مسئولیت‌های قانونی مواجه باشد، در سطح مصرف نیز می‌توان از خانواده‌ها انتظار داشت تفکیک بهتری انجام دهند و برای آنها نیز قوانینی را در نظر گرفت.
زباله را در طبیعت رها نکنیم
البته نکته‌ای که در ایام نوروز و به‌ویژه روز ۱۳ فروردین بیشتر با آن مواجه هستیم، مربوط به رها کردن زباله‌ها در طبیعت است. در این زمینه نیز آنچه می‌تواند به بهبود وضعیت کمک کند، موضوع فرهنگ‌سازی است که باید توسط رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و تبلیغات شهری به آن پرداخت.
بنابراین ضمن لزوم افزایش خدمات در حوزه جمع‌آوری پسماند، سیاست‌گذاران این حوزه باید هم در بخش فرهنگ‌سازی و آموزش و هم در زمینه قانون‌گذاری اقدامات موثری را انجام دهند تا عملکرد مطلوب‌تری را در این حوزه شاهد باشیم.
سخن پایانی
با توجه به آنچه گفته شد، موضوع ساماندهی پسماند در تهران در شرایطی است که پایتخت در ایام نوروز بخش عمده‌ای از جمعیت فعال خود را در سطح شهرها ندارد؛ بنابراین در این بخش در روزهای اول فروردین اوضاع پسماندها در شهر تهران تغییر چندانی نمی‌کند. اما این اوضاع درباره بسیاری از شهرستان‌ها و استان‌ها مثلا در خطه شمال، بسیار متفاوت از تهران است و در ایام نوروز مشکلات دفع و ساماندهی پسماندها می‌تواند چالش‌ساز باشد.
با توجه به دیدگاه کارشناسان، در کنار توجه به سیستم‌های مکانیزه دفع زباله، کشور نیازمند قانون‌گذاری و آموزش است. حقیقت این است که درباره دفع زباله چه در حوزه صنایع و چه در حوزه زباله‌های شهری، هنوز قوانین جامع و کامل وجود ندارد و بسیاری از نابسامانی‌های موجود در این بخش به دلیل همین بلاتکلیفی‌ها است.
از سوی دیگر، به نظر می‌رسد با وجود تلاش‌ها در سال‌های اخیر، هنوز آموزش و فرهنگ‌سازی‌ها از طریق رسانه‌های تاثیرگذار به شکل مطلوب نبوده و مردم آموزش‌های لازم و کافی را در زمینه مدیریت پسماندها دریافت نکرده‌اند.
البته نباید در کنار این موضوعات، از این نکته نیز غافل شویم که جدا از بحث نوروز و روزهای ابتدایی سال، موضوع مدیریت پسماندها به‌ویژه در سطوح پایین‌تر از پیمانکاری همراه با تخلفات گاه بزرگی مانند بکارگیری کودکان برای جمع‌آوری زباله است که باید فکری اساسی برای اصلاح این رویه صورت گیرد و گرنه دود آن تا چند سال آینده به چشم خود ما خواهد رفت.
